مکانیسم های دفاعی چیست؟ آشنایی با 37 مکانیسم دفاعی

در این نوشته میخواهیم به انواع مکانیسم های دفاعی بپردازیم. مکانیسم‌های دفاعی شیوه‌هایی هستند که افراد به‌طور ناخودآگاه در برابر رخدادهای اضطراب‌آور به کار می‌برند، تا از خود در برابر آسیب‌های روانی محافظت کنند. اندیشه به‌کار گرفتن این اعمال دفاعی در سال ۱۸۹۴ توسط زیگموند فروید مطرح شد. به نظر او، سازوکارهای دفاعی موجب کنار زدن افکار متعارض یا ناخوشایند از حیطه هوشیاری شده و به این ترتیب اضطراب را در فرد کاهش می‌دهند.

مکانیسم های دفاعی چگونه عمل می‌کنند؟

مکانیسم های دفاعی ازطریق اجتناب از اضطراب و یا شیوه ای خاص از مواجهه با اضطراب شرایط روانی را سازمان و بقا می بخشند. بنابراین آنها تلاش هایی را در رویارویی با تعارض روانی انجام می دهند و می توانند رفتارهای مقابله ای را تسهیل کنند, ولی استفاده به شیوه ای نامناسب از آنها (همچون انکار، فرافکنی، جابجایی، انزوا) می تواند رشد روانی را مختل کند و از پاسخ های مقابله ای مفید جلوگیری بعمل آورد.

مکانیسم های دفاعی در حقیقت تحریف کننده واقعیت هستند و میزان تحریف واقعیت در دفاع های رشد نایافته و روان آزرده بیشتر از دفاع های رشد یافته است. هر چه میزان تحریف شناختی یک دفاع بیشتر باشد، به دنبال آن از میزان آگاهی هوشیارانه کاسته می شود. در نتیجه تلاش کمتری جهت مقابله با تحریف شناختی انجام می شود، بنابراین مکانیسم های دفاعی شناخت اگاهانه ما را از تعارض هایمان کم کرده و احساسات متعارض با باورهای ما را تحت تاثیر قرار می دهد. از این رو مکانیسم های دفاعی خصوصاٌ مکانیسم هایی که رشد نایافته ترند، مانعی برای درک واقعیت در فرد می شود و امکان دفاع منطقی و موثر را از وی سلب می کند و ظرفیت بینشی و خود اکتشافی فرد را کاهش می دهند.

بیشتر بدانید: رواندرمانی پویشی فشرده کوتاه مدت

استرس و اضطراب در کنار مکانیسم های دفاعی

هر کسی از لحظه تولد تا بزرگسالی از مکانیسم های دفاعی در موقعیت‌های مختلف استفاده می‌کند. این که افراد از کدام دفاع‌ ها استفاده کنند وابسته به عوامل مختلفی از جمله ارتباط اولیه با والد، سبک فرزندپروری والدین، تاثیر محیط و دیگر موارد می‌باشد. هرچه از مکانیسم های دفاعی ناپخته بیشتر استفاده شود. شما رد این مقاله میتوانید ببینید استرس چه بلایی سر بدن شما می آورد

انواعی از مکانیسم های دفاعی

 مکانیسم دفاعی سرکوب (REPRESSION)  

سركوب و یا واپس رانی اصـلی تـرین مـكـانیـسم دفـاعـی است زیرا در مکانیسمهای دیگر دخالت دارد. این نوعی فراموشی ناهشیار وجود چیزی است که موجب ناراحتی ما می شود. سرکوبی می تواند بر خاطراتی که از موقعیت ها داریم، بر برداشتی که از زمان حال داریم و حتی بر عملکرد فیزیولوژیکی بدن ما تاثیر بگذارد. برای مثال: امکان دارد دختری برای همیشه خصومت خود را نسبت به خواهر کوچکش سرکوب کند، چون احساس نفرت او اضطراب زیادی به وجود می آورد.

مکانیسم فرونشانی(SUPPRESSION):

بازداری ارادی و هشیار ورود افكار، احساسات، تجارب و خاطرات نا خوشایند به سطح هشیار. در واقع واپس رانی ای كه بطور ارادی و خودآگاه صورت میگرد فرونشانی نامیده برای  مثال: مثلاً ممکن است زنی به خاطر سر زدن رفتار نادرستی از جانب همسرش، نسبت به او خشمگین و عصبانی باشد اما به خاطر حضور مهمان در منزل به خودش می‌گوید فعلاً باید رفتار او را فراموش کنم، بعداً با او درموردش صحبت می کنم.

مکانیسم دفاع واپس روی(REGRESSION):

در این مكانیسم فرد به دوره پیشین زندگی که خوشایندتر و بدون ناکامی و اضطراب بود برگشت می کند. واپس روی یعنی بازگشت به مراحل ابتدایی رشد و تكامل (مراحلی مطمئن تر،امن تر) و بروز واكنشهای بلوغ نیافته است. برای مثال: کودکی که به طور کامل از شیر گرفته شده پس از به دنیا آمدن فزند دیگر دوباره تقاضای شیشه یا شیر مادر می کند.

مکانیسم های دفاعی انكار(DENIAL):

عبارت است از انكار و نفی واقعیت، وجود تهدیدهای بیرونی با رویدادهای آسیب زایی که اتفاق افتاده اند. برای مثال: فردی که بیماری لاعلاجی دارد آن را انکار کند.

دفاع جابجایی(DISPLACEMENT):

انتقال احساسات، هیجانات و تكانه های اضطراب زا از یك شخص و یا شی به فرد و یا شی امن تر و قابل دسترس تر. اگر چیزی که تکانه نهاد را ارضا می کند در دسترس نباشد امکان دارد فرد آن تکانه را با چیز دیگری جابجا کند. برای مثال: كارمند عصبانی از دست رئیس خود، از آنجایی كه قادر نیست بر سر رئیس خود فریاد بكشید، هنگامی كه به خانه باز میگردد عصبانیت خود را سر همسر خود خالی كرده و سر وی فریاد میكشد.

دلیل تراشی(RATIONALIZATION):

یکی از مکانیسم های دفاعی که بسیار شایع است، دفاع دلیل تراشی است. در این مکانیسم برای این که رفتار ما منطقی تر و مقبول تر به نظرمان برسد آن را به صورت متفاوتی تعبیر می کنیم. ما فکر یا عمل تهدید کننده ای را با قانع کردن خود به اینکه توجیح منطقی برای آن وجود دارد موجه جلوه می دهیم. برای مثال: فردی كه از کارخود اخراج شده، ممکن است با گفتن اینکه به هر حال آن کار به درد من نمی خورد دلیل تراشی کند .

مکانیسم دفاعی جبران(COMPENSATION):

در این مکانیسم فرد حس خود كم بینی، حقارت و شكست هایش را با مطرح ساختن خود در زمینه های دیگر پنهان می سازد. جبران کارهایی  است که فرد برای سرپوش گذاشتن روی ضعف‌ها و کمبودهای خود انجام می‌دهد و دو گونه است یکی تقویت ویژگیهای منفی و ضعیف و دوم چایگزین ساختن یک ویژگی مثبت و کارآمد به جای یک ویژگی ضعیف. برا مثال: کودکی که از مشکلات تکلمی رنج می بر در بزرگسالی سخنور و یا سیاستمدار می شود. این مکانیسم وقتی که به درستی انجام شود و نه در تلاش برای جبران خسارت، به تقویت اعتماد به نفس فرد کمک می‌کند.

توجیه عقلی(INTELLECTUALIZATION):

استفاده مفرط از تفکر و منطق انتزاعی برای پرهیز از احساسات آزار دهنده با تمرکز بر جنبه‌های عقلانی. نادیده گرفتن جنبه احساسی قضایا و پرداختن به تجزیه و تحلیل شناختی آنها. برای مثال: تمرکز بر جزئیات برگزاری مراسم ترحیم و خاک سپاری جای عزاداری و سوگواری.

دفاع درون ریزی(ACTING OUT):

از مهمترین مکانیسم های دفاعی، دفاع درون ریزی است. فرد، تعارضات هیجانی خود را با انجام کارهایی که به نظرش سبب آرامش می‌شود حل و فصل می‌کند. استفاده از کنشهای فیزیکی جای کنار آمدن مستقیم با چالشها و صحبت کردن درباره احساسات خود. بزای مثال: مردی که قادر به ابراز احساسات خود در زندگی زناشویی نیست، به برقراری رابطه نامشروع روی می آورد.

درون فکنی (INTROJECTION):

فرد ارزشها و ویژگیهای فرد و یا گروه دیگر را جذب میکند. نسبت دادن افکار و احساسات دیگران به خود و تقلید از آنها. مثال: فردی که قرار است کنفرانس بدهد، خود را جای یک سخنران معروف قرار میدهد و اینگونه اعتماد بنفس پیدا میکند.

مکانیسم دفاعی همانند سازی(IDENTIFICATION):

یکی از مهمترین مکانیسم های دفاعی همانند سازی است. روند الگوبرداری (تقلید) افکار، اخلاقیات، رفتار و سلایق فرد دیگر، تقلید ویژگیهای مطلوب فرد دیگر، تطابق خود با دیگران بطور ناخودآگاه. همانند سازی می تواند احساس ارزشمندی فرد را بالا ببرد و از فرد در برابر احساس شکست خوردن محافظت کننند. برای مثال: فرد به سینما رفتن علاقه مند میشود چرا که فرد محبوب و مورد تحسین وی (الگو) به سینما علاقه دارد. و یا فرد قربانی با مهاجم همانند سازی میکند و رفتار وی را تقلید میکند تا کمتر احساس درماندگی کرده و در مقابل احساس قدرت بیشتری نماید و ممکن است با مهاجم خود همدست نیز شود.

مکانیسم فرا فکنی(PROJECTION):

فرافکنی نقطه مقابل درون فکنی است. نسبت دادن احساسات، امیال، افکار، تکانه ها و گرایشات نامطلوب، ناخوشایند و غیر اخلاقی خود به افراد و یا شی خارجی دیگر. این دفاع در افراد پارانویید زیاد دیده می شود. مصداق بارز آن ضرب المثل “کافر همه را به دین خود پندارد” است. برای مثال: از فردی نفرت دارید اما تصور میکنید وی از شما نفرت دارد. و یا مثال: تصور میکنید نازیبا و غیر جذاب هستید واین تصور را به جنس مخالف خود نسبت داده و از مواجهه با جنس مخالف خود اجتناب می ورزید (ترس از طرد شدن) و یا: مردی به همسر خود خیانت می کند و فکر می کند همسرش هم به او خیانت می کند.

دفاع والایش(SUBLIMATION):

در این حالت انرژی غریزی به مجاری دیگر ابراز منحرف می شود، مجاری که جامعه قابل قبول و تحسین برانگیز می داند. برای مثال: انرژی جنسی می تواند به رفتارهای هنری خلاق منحرف شده یا والایش یابد. یا کودکی که میخواهد توجه والدین خود را جلب کند شاگرد ممتاز مدرسه میشود.

مکانیسم های دفاعی باطل سازی(UNDOING):

به خنثی کردن گفتار و اعمال پیشین اطلاق میگردد. فرد برای رهایی از اضطراب و خنثی کردن عمل یا فکر نادرست خود کارهایی انجام می‌دهد. از قبیل عذرخواهی یا اقرار به اشتباه، ابراز پشیمانی، ریاضت کشیدن و پذیرش تنبیه. برای مثال: مردی که همسر خود را تحقیر کرده است، برای همسر خود هدیه میخرد و یا بطور مبالغه آمیزی از وی تعریف و تمجید میکند. و یا فردی که مرتکب قتل شده مکررا دستهای خود را می شوید.

واکنش وارونه(REACTION FORMATION):

یکی دیگر از مهمترین مکانیسم های دفاعی واکنش وارونه است. واکنش سازی زمانی است که فرد احساس امنیت خود را بطور اغراق آمیزی عکس آن چیزی که بوده ابراز می کند. یکی از راه هایی  که تکانه سرکوب شده می تواند هشیار شود این است که ظاهری مبدل به خود بگیرد. رفتار واکنشی را می توان از خصلت اغراق آمیز و حالت وسواس گونه آن تشخیص داد. برای مثال: دختر جوانی که از مادرش به شدت متنفر است، چون این نفرت در او اضطراب زیادی ایجاد می کند بر تکانه متضاد محبت تمرکز می کند اما محبت او به مادرش اصیل نیست و شاید دیگران به راحتی از ماهیت واقعی این محبت ساختگی آگاه باشند.

مکانیسم آرمانی ساختن (IDEALIZATION):

برآورد اغراق آمیز صفات و ویژگیهای مثبت و ناچیز شمردن خصویات منفی و یا نادیده گرفتن آنها. مثال: عاشق تنها خوبیهای معشوق را می بیند و نمی تواند بدیهای او را ببیند.

مکانیسم های دفاعی پیش بینی(ANTICIPATION):

فرد با پیش‌بینی رویدادهای احتمالی آینده و در نظر گرفتن واکنش‌ها و راه حل‌های واقع گرایانه و جایگزین از اضطراب خود می‌کاهد. فرد از نظر ذهنی یک رویداد بالقوه استرس زا را پیش بینی کرده و با ترفندهای مختلف تلاش می‌کند خود را برای مواجهه با آن آماده نگه دارد. استفاده از این مکانیسم در افرادی که مبتلا به انواع اختلالات اضطرابی هستند بیش از سایرین دیده می‌شود. برای مثال : فردی که فوبیای دندان پزشکی دارد قبل از مراجعه نزد دکتر در ذهنش خود را دلداری می‌دهد که قبلا هم این کار را انجام داده و هیچ اتفاقی نیافتاده است. به این ترتیب فرد قبل از مواجهه با آنچه او را آزار می‌دهد، به طور ناخودآگاه سعی می‌کند با پیش بینی آنچه در انتظار اوست به طریقی خود را آرام نگه دارد.

 نوع دوستی(ALTRUISM):

خدمت رسانی و یاری رساندن به دیگران بطور سازنده که رضایت فردی را بدنبال دارد. فرد از واکنش مثبت دیگران خشنود شده واحساس خوبی پیدا میکند.

اجتناب و یا رویگردانی(AVOIDANCE):

کنار آمدن با عوامل استرس زا با عدم مواجهه با آنها. مثال: فردی که از ارتفاع هراس دارد سعی میکند از مکانهای مرتفع دوری کند. مثال: هنگامی که در مورد  مسایلی که از نظر شما ناخوشایند است سخن به میان می آید سعی میکنید موضوع بحث را عوض کنید.

شوخ طبعی(HUMOUR):

یکی از شایع ترین مکانیسم های دفاعی ، دفاع شوخ طبیعی میباشد. تاکید بر جنبه های جالب و طنز گونه عامل استرس زا و تعارضات. فرد با تأکید بر جنبه‌های جالب و طنزگونه عامل اضطراب‌آمیز با آن کنار می‌آید.. برای مثال: ساختن جوک برای موضوعات اجتماعی دردناک .

انزوا(ISOLATION):

جدا کردن بخشی از جنبه‌های هشیار از دیگر بخش‌ها. فرد جنبه‌های هیجانی فکر یا موضوع را حذف می‌کند. یا یک خاطره را با جزئیاتش بدون توجه به حالت هیجانی همراه آن یادآوری می‌کند. برای مثال دانشجوی پزشکی بدون احساس ترس از مرده و یا مرگ جسد تشریح را کالبد شکافی میکند. و یا دزدی که در خانواده اش مهربانان و درستکار است .

مکانیسم های دفاعی خیالپردازی(FANTACY):

یکی دیگر از مکانیسم های دفاعی که به وفور دیده میشود، خیالپردازی است. فرد برای فرار از شرایط رنج‌آور و اضطرابی که به آن دچار شده به خیال‌پردازی روی می‌آورد. در این حالت فرد خواسته‌ها و آرزوهای دست‌نیافتنی خود را به قوه تخیلش می‌سپارد.

با استفاده از این مکانیسم شخص با آرزوها یا هدف‌هایی که نمی‌تواند برسد در عالم خیال می‌رسد. در واقع وظیفه مهم خیال پردازی ارضای آرزوهای ناکام شده فرداست با استفاده از این مکانیسم فرد خود را بالاتر از آنچه که هستند می بینند . افراد مبتلا به اختلال شخصیت اسکیزویید از این مکانیسم زیاد استفاده می کنند و در عالم خیال برای خود دوستان و روابطی می‌سازد. غرق شدن این افراد در دنیای تخیلات باعث عدم توانایی در تشخیص دنیای واقعی از دنیای خیالی می‌شود .نمونه‌ای از کاربرد این مکانیسم در هنرمندان و نویسندگان رمان‌ها است .

23- پیوند جویی (AFFLIATION):

کمک خواستن و حمایت دیگران را خواستار شدن. تسهیم مشکلات با دیگران. 24- بی ارزش سازی(DEVALUATION): فرد اهداف مطلوب و خواستنی اما غیر قابل دسترس را بی ارزش و معیوب معرفی میکند. ضرب المثل گربه دستش به گوشت نمیرسد میگوید بو میدهد. برای مثال: فردی که در مصاحبه ورودی استخدام در یک شرکت رد میشود، و آن شرکت را بی اعتبار معرفی میکند.

25- ناچیز شماری (TRIVIALIZING):

کوچک شمردن و بی اهمیت شمردن مسایل مهم وجدی. مثال: فرد پس از به زمین خوردن با وجود درد شروع به خندیدن می کند.

26- طفره و انحراف (DEFLECTION):

منحرف کردن توجه بسوی مسایل و افراد دیگر.

27- بازداری هدف (AIM INHIBITION):

هنگامی که اهداف ما دست نیافتنی به نظر می رسند انتظارات خود را کم می کنیم . نوعی جابجایی و دلیل تراشی. برای مثال: فردی که به حرفه پزشکی علاقه دارد اما نمی تواند پزشک شود و در عوض دستیار یک پزشک می شود .

28- دو پاره سازی (SPLITTING):

فرد اطرافیان خود را به دو گروه عمده  خیلی خوب و خیلی بد تقسیم بندی میکند. و همه چیز را سیاه و سفید میبیند و از قانون همه یا هیچ استفاده میکند. اما این دو گروه مدام جای خود را به یکدیگر میدهند. یعنی فردی که صبح خیلی بد بوده ناگهان عصر همان روز در گروه خیلی خوب قرار می گیرد. علت آن عدم توانایی فرد در کنار آمدن با احساسات متضاد میباشد. برای مثال فردی که صبح خیلی خوب بوده عصر همان روز آدم خیلی بدی می شود.

29- گوشه گیری (WITHDRAWAL):

فرد تصمیم میگیرد برای کاهش عوامل استرس زا از اطرافیان خود کناره گیری کرده و انزوا طلب شود .

30- جسمانی کردن (SOMATIZATION):

فرد در این سازوکار دفاعی، تعارضات روانی خود را به شکل نشانه‌های جسمی بروز می‌دهد. در جسمانی کردن مشکلات و بیماری‌های جسمانی به دلیل بروز مسائل روانی در فرد پدید می‌آید و نمی توان آن را با بیماری جسمانی شناخته شده‌ای توجیه کرد یا آن را به علت مصرف ماده یا دارو دانست.برای مثال: مردی که زن خود را تهدید به زدن می کند ناگهان دستش فلج میشود .

31- تبدیل (CONVERSION):

مانند جسمانی سازی میباشد اما در نواحی از بدن که از عصب حرکتی و حسی عصب گیری میشوند بروز می یابند . این علایم شامل نابینایی و نا شنوایی موقت ، فلج، سردرد و تیک های عصبی میباشد. برای مثال: شخصی که بعد از دیدن فجایع جنگی نابینا می شود .

32- جداسازی (COMPARTMENTALIZATION):

فرد بخشی از جنبه‌های هشیار را از دیگر بخش‌ها جدا می‌کند. فرد جنبه‌های هیجانی فکر یا موضوع را حذف می‌کند یا یک خاطره را با جزئیاتش بدون توجه به حالت هیجانی همراه آن یادآوری می‌کند.برای مثال: مرد درستکاری که از بازگرداندن کتاب کتابخانه سرباز میزند و دو نظام ارزشی متمایز را در کنار هم حفظ میکند.

33- گسستگی (DISSOCIATION):

تفکیک افکار و فعالیت‌های آسیب زا از بخش اصلی خودآگاه و گریز روانی از شرایط ناخوش آیند از طریق جدا کردن خود از واقعیت. ممکن است تغییر عمده و موقتی در شخصیت ویا هویت به وجود آید. فرد رفتارها و هیجانات خود را از الگوی رفتاری یا هویت معمول خود جدا می‌سازد . جدا کردن خود از واقعیت و تغییر عمده و موقتی در شخصیت ویا هویت. وجود دو یا چند روند ذهنی در آن واحد بدون یکپارچه شدن آنها. قطع به هم پیوستگی خاطرات، هیجان و خوداگاهی و قطع ارتباط با خود و یا محیط برای .مثال: پس از تصادف شدید به گونه ای رفتار میکنید که انگار در این تصادف حضور نداشته اید.

34- همه توانی (OMNIPOTENCE):

یکی ادیگز از مکانیسم های دفاعی که بسیار دیده میشود، همه توانی میباشد. فرد به گونه ای رفتار میکند که گویی از یک قدرت، توانایی و یا موهبت ویژه برخوردار بوده و برتر از دیگران است.

35- نمادی سازی(SYMBOLIZATION):

یک ایده و یا شی پیچیده جای خود را به یک شی و یا عمل دیگر میدهد. جابجایی آرزوهای عمیق(سرکوب شده) و نسبت دادن آنها به اشیا و اعمال. برای مثال: سربازان علت پیوستن به ارتش را دفاع از پرچم معرفی میکنند.

36- خیالپردازی در خودمانده(AUTISTIC FANTACY):

نوع شدید خیالبافی است که درآن فرد کاملا یک زندگی خیالی را برای خود پدید می آورد.

37- مقاومت(RESISTANCE):

ایستادگی شدید در برابر ورود داده های سرکوب شده(ناهشیار) به سطح هشیار. 38- شکایت و رد کمک(HELP-REJECTING COMPLAINING): فرد مدام از اطرافیان خود شکایت کرده و مکررا تقاضای کمک میکند اما زمانی که دیگران میخواهند به وی کمک کنند و یا وی را راهنمایی کنند، پیشنهادات، اندرزها و کمکهای دیگران را رد میکند. در واقع این رفتار به علت احساسات سرکوب شده ، خصومتها و یا سرزنش پنهان نسبت به دیگران، بروز پیدا می کند .

تماس با ما:

آن وب کلاس برگزار کننده دوره های روانشناسی تخصصی و کارگاه های روانشناسی عمومی به صورت آنلاین می باشد. همچنین برگزاری دوره ها و کارگاه های علوم انسانی نیز از دیگر شاخه های این مرکز می باشد.